معتزله و اهل حدیث
نهضت معتزله که در زمان خلافت علی ظهور کرد، با توجه به موجودیت انبوه احادیث جعلی، عقل و خرد را به تنهایی برای پیروی از اسلام راستین کافی میدانند. شماری از مسلمانان تا هنوز نظریات مشابه یه این فرقه دارند. پیروان این نهضت باورمند به این اند که در معارضه میان عقل و حدیث ، عقل مقدم است و پیروی از اعمال و احادیث صحابه لازمی نیست. در مقابل این نهضت، اهل حدیث قرار دارند که احادیث اصلی و جعلی پیامبر را مورد توجه قرار داده و برای پی بردن به اسلام واقعی و پیروی از احادیث را لازمی میپندارند.
پیروان طرز تفکر معتزله از اشتراک در جنگ جمل میان علی و عایشه، و از اشتراک در جنگ صِفین میان علی و معاویه خودداری (اعتزال) کردند و گفتند که روشن نبود کدام یک از دو طرف درگیر در این جنگ ها برحق بودند. این هم گفته شده که این فرقه پس از کناره‌گیری (اعتزال) واصل بن عطاء از حلقۀ درس حسن بصری بنام معتزله شهرت یافتند. باوجودی که اختلافات میان فرقه معتزله و اهل سنت از همان آغاز پیدایش روی مسایل مختلف وجود داشت، این اختلافات در زمان مأمون الرشید با موضع‌گیری پیرامون مخلوق یا غیرمخلوق بودن قرآن به اوج خود رسید. اهل حدیث به این باورند که قرآن در زمان پیامبر خلق نشده بلکه ازلی است اما معتزله وجود قرآن ازلی را مغایر با توحید ذات خدا میدانند و آن را شرک به حساب می‌آورند.
در سال 833 مأمون از اسحاق پسر ابراهیم خواست تا حدیث‌گویان، اهل نظر، و فقها را پیرامون قرآن بیازماید و با نوشتن نامه ای باعث ایجاد دادگاه های تفتیش عقاید شد. محمد پسر سعد کاتب واقدی از جمله کسانی بود که در دادگاه تفتیش عقاید بررسی شد. او به آفریده بودن قرآن باورمند بود. از جمله کسانی که به آفریده بودن قرآن باورمند نبودند و از قبولی صریح مخلوق بودن قرآن ابا ورزیدند، احمد پسر حنبل بنیانگذار فرقۀ حنبلی بودکه بخاطر این باورش زندانی شد[۱]. پس از مرگ مأمون در زمان معتصم یکبار دیگر عقاید احمد پسر حنبل مورد بازپرس قرار گرفت و به حکم معتصم او را چندان زدند که بیهوش شد و پوستش پاره پاره شد.[۲] مخلوق بودن یا غیرمخلوق بودن قرآن و مقبولیت عقل در برابر احادیث تا هنوز یک موضوع جنجال برانگیز میان مسلمانان است.
[۱] تاریخ ابن اثیر، جلد نهم، ص ۳۹۶۲-۳۹۶۳.
[۲] تاریخ ابن اثیر، جلد نهم، ص ۳۹۷۹.
