امپراطوری کوشانیان (۱۳۵ پ.م. تا ۲۴۸)
واژۀ کوشان از واژۀ چینایی گیوشانگ گرفته شده و این واژه در
مدارک تاریخی در بیان شاخۀ گیوشانگ قبیلۀ یوئه‌ژی که در افغانستان امپراطوری
کوشانیان را بنیانگذاری کردند، بکار برده شده است. این شاخه با شاخه های دیگر قبیلۀ یوئه‌ژی از
شمال غرب چین بیرون رانده شده، نخست به شمال آمو دریا و سپس به افغانستان وارد
شدند.
هیرایوس نخستین شاه این سلسله بود که در قبال بنیانگذاری
امپراطوری کوشانیان قدم گذاشت و به تعقیب او کوجولا کادفایسس بین سالهای 30 تا
80 شاخه های مختلف یوئه‌ژی را تحت پرچم
کوشان متحد ساخت. وی نخست باختر را از
سکائیان و اشکانیان تصرف کرد و سپس با حرکت به سمت جنوب مناطق گندارا را در شمال
شرق افغانستان و پاکستان امروزی تصرف کرد. وی نخست بگرام را به حیث پایتخت تابستانی
و سپس شهر های پشاور و تکسیلا را به حیث پایتخت زمستانی خود انتخاب کرد.
بر اساس یک گزارش دیگر از بَن یونگ ژنرال چینی، یکصد سال پس
از گشودن یونان باختری توسط یوئه‌ژی، شهزاده ژیهاو از ایالت گویشانگ[۱] (حوالی بدخشان) خود را پادشاه خواند و خاندان اش بنام Guishuang یا کوشان یاد
شدند. وی به سرزمین های هندوپارتیان حمله
ور شد و گوفو[۲] (حوالی کابل) را تصرف کرد. وی همچنان
فرمانروایان ایالات پودا (حوالی پکتیا)، جیبین (حوالی کاپیسا و گندارا) را شکست داد.
شاه کنشکا پس از تصرف مناطق جدیدپایتخت دوگانه در بگرام (کاپیسا) و و پروشاپورا (پشاور) ایجاد کرد. تمدن و آبادانی این پایتخت ها با پایتخت ها و قصر های امپراطوران روم و دودمان هان چین رقابت میکرد. ساحۀ تحت تسلط کنشکای بزرگ قسمت های زیاد آسیای مرکزی را در بر میگرفت. در دوران او تجارت رونق گرفت و ثروت هنگفتی که از راه بازرگانی بدست آمد باعث گستردگی و شگوفایی زندگی شهری شد. آیین بودائی در دوران کنشکا رونق بی مانند حاصل کرد.
شاه کنشکا پس از تصرف مناطق جدیدپایتخت دوگانه در بگرام (کاپیسا) و و پروشاپورا (پشاور) ایجاد کرد. تمدن و آبادانی این پایتخت ها با پایتخت ها و قصر های امپراطوران روم و دودمان هان چین رقابت میکرد. ساحۀ تحت تسلط کنشکای بزرگ قسمت های زیاد آسیای مرکزی را در بر میگرفت. در دوران او تجارت رونق گرفت و ثروت هنگفتی که از راه بازرگانی بدست آمد باعث گستردگی و شگوفایی زندگی شهری شد. آیین بودائی در دوران کنشکا رونق بی مانند حاصل کرد.
کوشانیان نخستین زرتشتی بودند اما بعد ها برخی از آنها به
بودائیت و آئین هلنی یونانی گرویدند. بعد ها زمانی که کوشانی
ها به طرف جنوب سرزمین های شمال غربی هندوستان را تصرف کردند تاثیر آئین اکثریت
هندوئیزم مقام والاتر یافت. کوشانیان در
ابتدا لسان یونانی را بکار بردند اما بزودی زبان باختری را جانشین آن ساختند. کنشکا نیرو های خود را به سمت شمال کوه های
قراقرم فرستاد و سرزمین های همچو کاشغر، خوتان، یارکانت را در دشت تاریم (ژن جیانگ
چین امروزی) تصرف کرد.
جادۀ مستقیم از
گندارا تا چین برای بیشتر از یک صده تحت تسلط کوشانیان بود که باعث ازدیاد رفت آمد
بر قراقرم و انتشار بودائیزم ماهویانا در چین شد.
کوشانیان راه های تجارتی دریایی هند را با جادۀ ابریشم از طریق درۀ سند
مرتبط ساختند و با ادارۀ بخش وسطی راه ابریشم که هند، چین، و مدیترانه را به هم
وصل میکرد، تجارت را در مناطق تحت ادارۀ خود رونق دادند.
علایم فارسی در معبد
زرتشتی واقع در ویرانه های سرخ‌کوتل که بنام های چشمۀ شیر، یا سرچشمه نیز یاد میشود، در پلخمری بغلان واقع در نواحی جنوبی باختر مربوط به زمان کوشانی ها مشهود است. این نواحی در اواسط صدۀ بیستم توسط باستان شناسان فرانسوی حفاری شد. قسمتی از آثار بدست آمده به موزیم کابل انتقال داده شد اما بخش زیاد آن در زمان جنگ های داخلی به غارت رفت.
معبد بودائی هده که در شش کیلومتری جنوب شهر جلال آباد موقعیت دارد، از مراکز مهم دیگر در زمان کوشانیان بود.
کاپیسا که در حدود شصت کیلومتری کابل در حوالی شهر چاریکار، غوربند، و پنجشیر موقعیت دارد پایتخت تابستانی کوشانیان بود که بعد ها بنام بگرام یاد شد و محلی جدا از فردوگاه مشهور امروزی بگرام بود.
گنجینۀ بگرام که برای حفاظت مخفی شده بود، با وجود تصرف بگرام توسط ساسانیان حدود هفده صده مخفی ماند تا آنکه در سال 1930 توسط باستان شناسان فرانسوی کشف شد. آثار بدست آمده از بگرام شهادت به اهمیت تجارت در حوالی بگرام میدهند.
مشهورترین آثار بدست آمده از این ساحات کتیبۀ سرخ کوتل، مجسمۀ کنشکا، و محراب آتش است. مجسمۀ شاه کنشکا در سال آخر حکمرانی طالبان زیر عنوان بت شکنی تخریب شد اما پس از سقوط طالبان توسط باستان شناسان فرانسوی باز سازی شده و در موزیم کابل به نمایش گذاشته شد. تصویر مجسمۀ قسمی بدست آمدۀ کنشکا را در محل کشف آن در سرخ کوتل با یکتن از باشندگان محلی نشان میدهد.
کوشانیان سرانجام در نبرد با ساسانیان شکست خوردند و فرمانروایی شان پایان یافت. توجه حاكمان كوشانى به هند، نيرومندی حکمرانان ساسانی در غرب افغانستان، حملات يفتلى ها در شمال افغانستان، و سرکشی حاكمان محلى از فرمان حكومت مركزى به حیث عوامل شکست کوشانیان شناسایی شده اند.
معبد بودائی هده که در شش کیلومتری جنوب شهر جلال آباد موقعیت دارد، از مراکز مهم دیگر در زمان کوشانیان بود.
کاپیسا که در حدود شصت کیلومتری کابل در حوالی شهر چاریکار، غوربند، و پنجشیر موقعیت دارد پایتخت تابستانی کوشانیان بود که بعد ها بنام بگرام یاد شد و محلی جدا از فردوگاه مشهور امروزی بگرام بود.
گنجینۀ بگرام که برای حفاظت مخفی شده بود، با وجود تصرف بگرام توسط ساسانیان حدود هفده صده مخفی ماند تا آنکه در سال 1930 توسط باستان شناسان فرانسوی کشف شد. آثار بدست آمده از بگرام شهادت به اهمیت تجارت در حوالی بگرام میدهند.
مشهورترین آثار بدست آمده از این ساحات کتیبۀ سرخ کوتل، مجسمۀ کنشکا، و محراب آتش است. مجسمۀ شاه کنشکا در سال آخر حکمرانی طالبان زیر عنوان بت شکنی تخریب شد اما پس از سقوط طالبان توسط باستان شناسان فرانسوی باز سازی شده و در موزیم کابل به نمایش گذاشته شد. تصویر مجسمۀ قسمی بدست آمدۀ کنشکا را در محل کشف آن در سرخ کوتل با یکتن از باشندگان محلی نشان میدهد.
کوشانیان سرانجام در نبرد با ساسانیان شکست خوردند و فرمانروایی شان پایان یافت. توجه حاكمان كوشانى به هند، نيرومندی حکمرانان ساسانی در غرب افغانستان، حملات يفتلى ها در شمال افغانستان، و سرکشی حاكمان محلى از فرمان حكومت مركزى به حیث عوامل شکست کوشانیان شناسایی شده اند.
[۱] Guishuang.
[۲] Gaofu.
